ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 1، فروردین 1402 ، شماره پی در پی 83

بررسی‌ «منِ» عاطفی در مرثیه های فارسی (با تکیه بر شاعران سده های چهارم تا هشتم)

صفحه (163 - 181)
صادق جوادی ، طاهره صادقی تحصیلی (نویسنده مسئول)، محمد خسروی شکیب ، محمدرضا روزبه
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1401

چکیده

زمینه و هدف: در تاریخ ادبیات فارسی هریک از شاعران براساس اندیشه و نگرش خاص خود، به مرثیه سرایی پرداخته و عواطف خود را در مراثی بازتاب داده اند. عنصر عاطفه در مرثیه حضوری پررنگ دارد و در ادبیات برابر با «منِ عاطفی» است و ازآنجاکه مرثیه بیانگر احساسات و عواطف انسانی است، عرصۀ مناسبی برای بازنمایی «منِ عاطفی» ایجاد میکند. با بررسی‌ منِ عاطفی در مرثیه های شاعران میتوان علاوه بر آشکار کردن اوضاع روحی و روانی آنها، به دلایل گرایش آنها به مرثیه و همچنین فضای اجتماعی پی برد.

روش مطالعه: در مقاله حاضر به شیوۀ تحلیل کیفی و براساس منابع کتابخانه ای، پس از تبیین و تعریف «من عاطفی» و انواع آن از دیدگاه روان‌شناسی و ادبی، مهمترین مرثیه های مندرج در اشعار شاعران فارسی از عصر رودکی تا حافظ از نظر نوع‌ منِ عاطفی بازتاب یافته در مرثیه های آنها مورد بررسی قرار گرفته است.

یافته ها: بیشترین بسامد‌ منِ عاطفی محدود و فردی در مرثیه های درباری است؛ منِ اجتماعی در مرثیه های اجتماعی و مذهبی، و منِ متعالی در مرثیه های فلسفی دارای بیشترین بسامد است؛ در مرثیه های خانوادگی و شخصی منِ فردی و متعالی بیشترین بازتاب را دارد.

نتیجه گیری: کنش عاطفی و همدلی زبان همواره برای شاعران بزرگ، اهمیت داشته است؛ چراکه در این نوع از کنش زبانی، جهتگیری و تمایل پیام بسوی «من» است. ازآنجاکه نوع ادبی مرثیه حاصل عدم انطباق ذهن شاعر با واقعیت تلخ و خصمانۀ بیرونی است، در شعر شاعران برجسته، تجلی «منِ» اجتماعی و متعالی بیشتر است؛ تحول و رشدیافتگی «منِ عاطفی» در اشعار این شاعران از تسلط آنها بر خویشتن و توجه بیشتر به عالم ملکوت و گذر از عالم خاکی خبر میدهد.

کلمات کلیدی
مرثیه , منِ عاطفی , منِ فردی , منِ اجتماعی , منِ متعالی

• ابراهیمی هژیر، معصومه. (1397). «عاطفۀ جنگ، تحلیل عاطفی ادبیات داستانی کودک و نوجوان دورۀ دفاع مقدس». نخستین جشنوارۀ تألیفات علمی برتر علوم انسانی اسلامی جایزۀ علامه جعفری. ص7.
• افسری کرمانی، عبدالرضا. (1371). نگرشی به مرثیه در ایران. تهران: اطلاعات.
• امامی، نصرالله. (1369). مرثیه سرایی در ادبیات فارسی. تهران: دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی.
• انوری ابیوردی. (1376). دیوان اشعار، به تصحیح مدرس رضوی. تهران: علمی و فرهنگی.
• اونامونو، میگل. (1383). درد جاودانگی (سرشت سوگنامۀه زندگی). ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی. چاپ ششم، تهران: ناهید.
• پورنامداریان. تقی، (1381). سفر در مه. تهران: نگاه.
• تاج نیا، کیمیا. (1390). «رسن چنبرین پای آگیش؛ مرگ و ماجرای آن در شعر رودکی». پژوهشنامۀ ادب حماسی (پژوهش‌نامه فرهنگ و ادب). بهار و تابستان. (11) 7. صص 141-148.
• حافظ، شمس‌الدین. (1320). دیوان اشعار. براساس تصحیح غنی و قزوینی. تهران: ققنوس.
• خاقانی شروانی، افضل الدین. (1316). دیوان اشعار. تصحیح على عبدالرسولی. تهران: سنایی.
• داد، سیما. (1378). فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: مروارید.
• ذاکری کیش، امید. (1397). «تحلیل مرثیۀ غنایی فارسی (بر مبنای نظریۀ ارتباط کلامی)». پژوهشنامۀ ادب غنایی دانشگاه سیستان و بلوچستان. (31) 16، صص 67-86.
• رزمجو، حسین. (1372). انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی. چاپ دوم، مشهد: آستان قـدس رضوی.
• ریو، جان مارشال. (1385). انگیزش و هیجان. ترجمۀ یحیی سیدمحمدی. تهران: ویرایش.
• زرین کوب، عبدالحسین. (1388). شعر بی دروغ شعر بی نقاب. چاپ دهم. تهران: علمی.
• سعدی، مصلح الدّین. (1385). کلیات سعدی. از روی نسخه تصحیح محمدعلی فروغی. چاپ نهم. تهران: ققنوس.
• سنایی غزنوی، (1383). دیوان اشعار. تصحیح مدرس رضوی. تهران: اشراقی.
• شاه نظری، علیرضا. (1394). «سبک مرثیه های خاقانی». فنون ادبی. سال هفتم. صص139-156.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1380). صور خیال در شـعر فـارسی‌. چاپ‌ ششم. تهران: آگاه.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1385). موسیقی شعر. چاپ نهم. تهران: آگاه.
• شمیسا، سیروس. (1381). انواع ادبی. تهران: فردوس.
• شولتز، دوان. (1390). نظریه های شخصیّت. ترجمۀ یحیی سیدمحمّدی. تـهران: هما.
• فرخی سیستانی، (1348). دیوان اشعار. تصحیح محمد دبیرسیاقی. تهران: زوار.
• فردوسی، ابوالقاسم. (1374). شاهنامه. بر اساس چاپ مسکو. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.
• قطران تبریزی، (1333). دیوان اشعار. تصحیح محمد نخجوانی. تهران: ققنوس.
• کوبلر‌ راس، الیزابت. (1379). پایان راه (پیرامون‌ مرگ‌ و مردن). تـرجمه عـلی‌ اصـغر‌ بهرامی. تهران: رشد.
• مسعود، سعد سلمان. (1339). دیوان اشعار. تصحیح رشید یاسمی. تهران: نگاه.
• مؤتمن، زین العابدین. (1352). تحول شعر فارسی. چاپ دوم. تهران: زرین.
• نفیسی، سعید. (1341). محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی. تهران: امیرکبیر.
• وردن، جی. ویلیام. (1374). مشاوره و درمان سوگ. ترجمۀ مهرداد فیروزبخت و خشایار بیگی. تهران: ابجد.
• یونگ، کارل گوستاو. (1376). چهار صورت مثالی. ترجمۀ پروین فرامرزی. چاپ دوم. مشهد: آستان قدس رضوی.
• Blumer, H. (1969). Symbolic Interactionism, N. J: Prentice -Hall Inc.
• Marcia, James.E.(1980). Identity and psychosoial development in adulthood.